นตฺถิ เอตาสํ คเหตพฺพํ ปมาณนฺติ หิ อปฺปมาณา, อปฺปมาณา เอว อปฺปมญฺญาฯ

อปสฺสยิตพฺพฏฺเฐน อปสฺเสนานิ, อิธ ภิกฺขุ ยานิ อปสฺสาย ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตุํ สมตฺโถ โหติ, เตสเมว อธิวจนํฯ ตานิ ปเนตานิ ปจฺจยานํ สงฺขาย เสวิตา อธิวาสนกฺขนฺติ, วชฺชนียวชฺชนํ, วิโนเทตพฺพวิโนทนญฺจฯ เตนาห ‘‘สงฺขาเยกํ อธิวาเสตี’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ สมฺมเทว ขายติ อุปฏฺฐาติ ปฏิภาตีติ สงฺขา, ญาณนฺติ อาห ‘‘สงฺขายาติ ญาเณนา’’ติฯ สงฺขาย เสวิตา นาม ยํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตสฺส เสวนาติ อาห ‘‘เสวิตพฺพยุตฺตกเมว เสวตี’’ติฯ อธิวาสนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺโต ปวิสิตุนฺติ อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเต ปวตฺติตุํ น เทติฯ

อริยวํสจตุกฺกวณฺณนา

[309] วํส-สทฺโท ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา นิสีทตี’’ติอาทีสุ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ โคปานสีนํ สนฺธานฏฺฐาเน ฐเปตพฺพทณฺฑเก อาคโตฯ

‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต,

ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

วํเส กฬีโรว อสชฺชมาโน,

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติอาทีสุฯ (อป. 1.1.94);

อกณฺฑเกฯ ‘‘เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท วํสสทฺโท กํสตาฬสทฺโท’’ติอาทีสุ ตูริยวิเสเส, โย ‘‘เวณู’’ ติปิ วุจฺจติฯ ‘‘อภินฺเนน ปิฏฺฐิวํเสน มโต หตฺถี’’ติอาทีสุ หตฺถิอาทีนํ ปิฏฺฐิเวมชฺเฌ ปเทเสฯ ‘‘กุลวํสํ ฐเปสฺสามี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.267) กุลวํเสฯ ‘‘วํสานุรกฺขโก ปเวณีปาลโก’’ติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 1.42) คุณานุปุพฺพิยํ คุณานํ ปพนฺธปฺปวตฺติยํฯ อิธ ปน จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาสงฺขาตคุณานํ ปพนฺเธ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺส ปน วํสสฺส กุลนฺวยํ, คุณนฺวยญฺจ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขตฺติยวํโสติ ขตฺติยกุลนฺวโย ฯ เอเสว นโย เสสปเทสุปิฯ สมณวํโส ปน สมณตนฺติ สมณปเวณีฯ

มูลคนฺธาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ยถา สารคนฺธาทีนํ สงฺคโห, เอวเมตฺถ โครสาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ทุติเยน ปน อาทิ-สทฺเทน กาสิกวตฺถสปฺปิมณฺฑาทีนํฯ อริย-สทฺโท อมิลกฺขูสุปิ มนุสฺเสสุ วตฺตติ, เยสํ ปน นิวาสนฏฺฐานํ ‘‘อริยํ อายตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘ยาวตา, อานนฺท, อริยํ อายตน’’นฺติ (ที. นิ. 2.152; อุทา. 76) โลกิยสาธุชเนสุปิ ‘‘เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา…เป.… เตสํ อหํ อญฺญตโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.35)ฯ อิธ ปน เย ‘‘อารกา กิเลเสหี’’ติอาทินา ลทฺธนิพฺพจนา ปฏิวิทฺธอริยสจฺจา, เต เอว อธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เก ปน เต อริยา’’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา ‘‘อริยา วุจฺจนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ เย มหาปณิธานกปฺปโต ปฏฺฐาย ยาวายํ กปฺโป, เอตฺถนฺตเร อุปฺปนฺนา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เต ตาว สรูปโต ทสฺเสตฺวา ตทญฺเญปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ, ปจฺเจกพุทฺเธ, พุทฺธสาวเก จ สงฺคเหตฺวา อนวเสสโต อริเย ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยาว สาสนํ น อนฺตรธายติ, ตาว สตฺถา ธรติ เอว นามาติ อิมเมว ภควนฺตํ, เย เจตรหิ พุทฺธสาวกา, เต จ สนฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนคฺคหณํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วา กาเล เต เต ปจฺจุปฺปนฺนาติ เจ, อตีตานาคตคฺคหณํ น กตฺตพฺพํ สิยาฯ อิทานิ ยถา ภควา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามิ, ยทิทํ ฉฉกฺกานี’’ติ ฉกฺกเทสนาย (ม. นิ. 3.420) อฏฺฐหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ, เอวํ มหาอริยวํสเทสนาย อริยานํ วํสานํ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อริยวํสา อคฺคญฺญา รตฺตญฺญา วํสญฺญา โปราณา อสํกิณฺณา อสํกิณฺณปุพฺพา น สงฺกียนฺติ น สงฺกียิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺฐา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺญูหี’’ติ (อ. นิ. 4.28) เยหิ นวหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ, ตานิ ตาว อาเนตฺวา โถมนาวเสเนว วณฺเณนฺโต ‘‘เต โข ปเนเต’’ติอาทิมาหฯ อคฺคาติ ชานิตพฺพา สพฺพวํเสหิ เสฏฺฐภาวโต, เสฏฺฐภาวสาธนโต จฯ ทีฆรตฺตํ ปวตฺตาติ ชานิตพฺพา รตฺตญฺญูหิ, พุทฺธาทีหิ เตหิ จ ตถา อนุฏฺฐิตตฺตาฯ วํสาติ ชานิตพฺพา พุทฺธาทีนํ อริยานํ วํสาติ ชานิตพฺพาฯ โปราณาติ ปุราตนาฯ น อธุนุปฺปตฺติกาติ น อธุนาตนาฯ อสํกิณฺณาติ น ขิตฺตา น ฉฑฺฑิตาฯ เตนาห ‘‘อนปนีตา’’ติฯ

น อปนีตปุพฺพาติ น ฉฑฺฑิตปุพฺพา ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ ปริปูรณูปายภาวโต น ปริจตฺตปุพฺพาฯ ตโต เอว อิทานิปิ น อปนียนฺติ, อนาคเตปิ น อปนียิสฺสนฺติฯ เย ธมฺมสภาวสฺส วิชานเนว วิญฺญู สมิตปาปสมณา เจว พาหิตปาปพฺราหฺมณา จ, เตหิ อปฺปฏิกุฏฺฐา อปฺปฏิกฺขิตฺตาฯ เย หิ น ปฏิกฺโกสิตพฺพา, เต อนินฺทิตพฺพา อครหิตพฺพาฯ อปริจฺจชิตพฺพตาย อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพา โหนฺตีติฯ

สนฺตุฏฺโฐติ เอตฺถ ยถาธิปฺเปตสนฺโตสเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ’’ติ วุตฺตํฯ ฌานวิปสฺสนาทิวเสนปิ อิธ ภิกฺขุโน สนฺตุฏฺฐตา โหตีติฯ อิตรีตเรนาติ อิตเรน อิตเรนฯ อิตร-สทฺโทยํ อนิยมวจโน, ทฺวิกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโน ยํกิญฺจิ-สทฺเทหิ สมานตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เยน เกนจี’’ติฯ สฺวายํ อนิยมวาจิตาย เอว ยถา ถูลาทีนํ อญฺญตรวจโน, เอวํ ยถาลทฺธาทีนมฺปิ อญฺญตรวจโนติ ตตฺถ ทุติยปกฺขสฺเสว อิธ อิจฺฉิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข’’ติอาทิมาห ฯ นนุ จ ยถาลทฺธาทโยปิ ถูลาทโย เอว? สจฺจเมตํ, ตถาปิ อตฺถิ วิเสโสฯ โย หิ ยถาลทฺเธสุ ถูลาทีสุ สนฺโตโส, โส ยถาลาภสนฺโตโส เอว, น อิตโรฯ น หิ โส ปจฺจยมตฺตสนฺนิสฺสโย อิจฺฉิโต, อถ โข อตฺตโน กายพลสารุปฺปภาวสนฺนิสฺสโยปิฯ ถูลทุกาทโย จ ตโยปิ จีวเร ลพฺภนฺติฯ มชฺฌิโม จตุปจฺจยสาธารโณ, ปจฺฉิโม ปน จีวเร, เสนาสเน จ ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อิเม ตโย สนฺโตเส’’ติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตํฯ เย หิ ปรโต คิลานปจฺจยํ ปิณฺฑปาเต เอว ปกฺขิปิตฺวา จีวเร วีสติ, ปิณฺฑปาเต ปนฺนรส, เสนาสเน ปนฺนรสาติ สมปณฺณาสสนฺโตสา วุจฺจนฺติ, เต สพฺเพปิ ยถารหํ อิเมสุ เอว ตีสุ สนฺโตเสสุ สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉนฺตีติฯ

จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ ‘‘อิทํ นาม จีวรํ กปฺปิย’’นฺติ ชาติโต จีวรํ ชานิตพฺพํฯ จีวรกฺเขตฺตนฺติ จีวรสฺส อุปฺปตฺติกฺเขตฺตํฯ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลจีวรํ, ปํสุกูลลกฺขณปฺปตฺตํ จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ จีวรสนฺโตโสติ จีวเร ลพฺภมาโน สพฺโพ สนฺโตโส ชานิตพฺโพฯ จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ, ยานิ โตสนฺโต จีวรสนฺโตเสน สมฺมเทว สนฺตุฏฺโฐ โหตีติฯ โขมกปฺปาสิกโกเสยฺยกมฺพลสาณภงฺคานิ โขมาทีนิฯ

ตตฺถ โขมํ นาม โขมสุตฺเตหิ วายิตํ โขมปฏจีวรํ, ตถา เสสานิปิฯ สาณนฺติ สาณวากสุตฺเตหิ กตจีวรํฯ ภงฺคนฺติ ปน โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ เอกจฺจานิ โวมิสฺเสตฺวา กตจีวรํฯ ‘‘ภงฺคมฺปิ วากมยเมวา’’ติ เกจิฯ ฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ ยทิ เอวํ อิโต อญฺญา วตฺถชาติ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, สา ปน เอเตสํ อนุโลมาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกูลาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน ปฏฺฏุณฺณํ, โสมารปฏฺฏํ, จีนปฏฺฏํ , อิทฺธิชํ, เทวทินฺนนฺติ เอเตสํ สงฺคโหฯ ตตฺถ ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตาฯ ปฏฺฏุณฺณเทเส สญฺชาตวตฺถํ ปฏฺฏุณฺณํฯ ‘‘ปฏฺฏุณฺณํ โกเสยฺยวิเสโส’’ติ หิ อมรโกเส วุตฺตํฯ โสมารเทเส, จีนเทเส จ ชาตวตฺถานิ โสมารจีนปฏฺฏานิฯ ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตาฯ อิทฺธิชํ เอหิภิกฺขูนํ ปุญฺญิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ จีวรํ, ตํ โขมาทีนํ อญฺญตรํ โหตีติ เตสเมว อนุโลมญฺจฯ เทวตาหิ ทินฺนํ จีวรํ เทวทินฺนํ, ตํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ ชาลินิยา เทวกญฺญาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถสทิสํ, ตมฺปิ โขมาทีนํเยว อนุโลมํ โหติ เตสุ อญฺญตรภาวโตฯ อิมานีติ อนฺโตคธาวธารณวจนํ, อิมานิ เอวาติ อตฺโถฯ พุทฺธาทีนํ ปริโภคโยคฺยตาย กปฺปิยจีวรานิฯ

อิทานิ อวธารเณน นิวตฺติตานิ เอกเทเสน ทสฺเสตุํ ‘‘กุสจีร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กุสติเณหิ, อญฺเญหิ วา ตาทิเสหิ ติเณหิ กตจีวรํ กุสจีรํฯ โปตกีวากาทีหิ วาเกหิ กตจีวรํ วากจีรํฯ จตุกฺโกเณหิ, ติโกเณหิ วา ผลเกหิ กตจีวรํ ผลกจีรํฯ มนุสฺสานํ เกเสหิ กตกมฺพลํ เกสกมฺพลํฯ จามรีวาลอสฺสวาลาทีหิ กตํ วาลกมฺพลํฯ มกจิตนฺตูหิ วายิโต โปตฺถโกฯ จมฺมนฺติ มิคจมฺมาทิ ยํ กิญฺจิ จมฺมํฯ อุลูกปกฺเขหิ คนฺเถตฺวา กตจีวรํ อุลูกปกฺขํฯ ภุชตจาทิมยํ รุกฺขทุสฺสํ, ติรีฏกนฺติ อตฺโถฯ สุขุมตราหิ ลตาวาเกหิ วายิตํ ลตาทุสฺสํฯ เอรกวาเกหิ กตํ เอรกทุสฺสํฯ ตถา กทลิทุสฺสํฯ สุขุเมหิ เวฬุวิลีเวหิ กตํ เวฬุทุสฺสํฯ อาทิ-สทฺเทน วกฺกลาทีนํ สงฺคโหฯ อกปฺปิยจีวรานิ ติตฺถิยทฺธชภาวโตฯ

อฏฺฐนฺนญฺจ มาติกานํ วเสนาติ ‘‘สีมาย เทติ, กติกาย เทตี’’ติอาทินา (มหาว. 379) อาคตานํ อฏฺฐนฺนํ จีวรุปฺปตฺติมาติกานํ วเสนฯ

จีวรานํ ปฏิลาภกฺเขตฺตทสฺสนตฺถญฺหิ ภควตา ‘‘อฏฺฐิมา, ภิกฺขเว, มาติกา’’ติอาทินา มาติกา ฐปิตาฯ มาติกาติ หิ มาตโร จีวรุปฺปตฺติชนิกาติฯ โสสานิกนฺติ สุสาเน ปติตกํฯ ปาปณิกนฺติ อาปณทฺวาเร ปติตกํฯ รถิยนฺติ ปุญฺญตฺถิเกหิ วาตปานนฺตเรน รถิกาย ฉฑฺฑิตโจฬกํฯ สงฺการกูฏกนฺติ สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตโจฬกํฯ สินานนฺติ นฺหานโจฬํ, ยํ ภูตเวชฺเชหิ สีสํ นฺหาเปตฺวา ‘‘กาฬกณฺณีโจฬก’’นฺติ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติฯ ติตฺถนฺติ ติตฺถโจฬกํ สินานติตฺเถ ฉฑฺฑิตปิโลติกาฯ อคฺคิทฑฺฒนฺติ อคฺคินา ทฑฺฒปฺปเทสํฯ ตญฺหิ มนุสฺสา ฉฑฺเฑนฺติฯ โคขายิตกาทีนิ ปากฏาเนวฯ ตานิปิ หิ มนุสฺสา ฉฑฺเฑนฺติฯ

ธชํ อุสฺสาเปตฺวาติ นาวํ อาโรหนฺเตหิ วา ยุทฺธํ ปวิสนฺเตหิ วา ธชยฏฺฐิํ อุสฺสาเปตฺวา ตตฺถ พทฺธํ ปารุตจีวรํ, เตหิ ฉฑฺฑิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สาทกภิกฺขุนาติ คหปติจีวรสฺส สาทิยนภิกฺขุนาฯ เอกมาสมตฺตนฺติ จีวรมาสสญฺญิตํ เอกมาสมตฺตํฯ วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติ, น ตโต ปรนฺติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพสฺสาปิ หิ ตณฺหานิคฺคหตฺถาย สาสเน ปฏิปตฺตีติฯ ปํสุกูลิโก อทฺธมาเสเนว กโรตีติ อปรปฏิพทฺธตฺตา ปฏิลาภสฺสฯ อิตรสฺส ปน ปรปฏิพทฺธตฺตา มาสมตฺตํ อนุญฺญาตํฯ อิติ มาสทฺธ…เป.… วิตกฺกสนฺโตโส วิตกฺกนสฺส ปริมิตกาลิกตฺตาฯ

มหาเถรํ ตตฺถ อตฺตโน สหายํ อิจฺฉนฺโตปิ ครุคารเวน คามทฺวารํ ‘‘ภนฺเต คมิสฺสามิ’’ อิจฺเจวมาหฯ มหาเถโรปิสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ‘‘อหํ ปาวุโส คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน วิตกฺกสฺส อวสโร มา โหตู’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉมาโน คามํ ปาวิสิฯ อุจฺจารปลิพุทฺโธติ อุจฺจาเรน ปีฬิโตฯ ตทา ภควโต ทุกฺกรกิริยานุสฺสรณมุเขน ตถาคเต อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสเวคสฺส พลวภาเวน กิเลสานํ วิกฺขมฺภิตตฺตา ตสฺมิํเยว…เป.… ตีณิ ผลานิ ปตฺโตฯ

‘‘กตฺถ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺตนาปิ ลาภาสาปุพฺพิกาติ ตถา ‘‘อจินฺเตตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘สุนฺทรํ ลภิสฺสามิ, มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติ เอวมาทิจินฺตนาย กา นาม กถาฯ กถํ ปน วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมน’’นฺติ, เตน จีวรํ ปฏิจฺจ กิญฺจิปิ น จินฺเตตพฺพํ เอวาติ ทสฺเสติฯ

อเปสโล อปฺปติรูปายปิ ปริเยสนาย ปจฺจโย ภเวยฺยาติ ‘‘เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

อาหริยมานนฺติ สุสานาทีสุ ปติตกํ วตฺถํ ‘‘อิเม ภิกฺขู ปํสุกูลปริเยสนํ จรนฺตี’’ติ ญตฺวา เกนจิ ปุริเสน ตโต อานียมานํฯ

เอวํ ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปีติ เอวํ ปฏิลาภสนฺโตสํ อโกเปตฺวาว ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺสาปิฯ อตฺตโน ปโหนกมตฺเตเนวาติ ยถาลทฺธานํ ปํสุกูลวตฺถานํ เอกปฏฺฏทุปฏฺฏานํ อตฺถาย อตฺตโน ปโหนกปมาเณเนว, อวธารเณน อุปริปจฺจาสํ นิวตฺเตติฯ

คาเม ภิกฺขาย อาหิณฺฑนฺเตน สปทานจารินา วิย ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนํ นาม จีวรโลลุปฺปสฺส ทูรสมุสฺสาริตตฺตาฯ

ยาเปตุนฺติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตตุํฯ

โธวนุปเคนาติ โธวนโยคฺเคนฯ

ปณฺณานีติ อมฺพชมฺพาทิปณฺณานิฯ

อโกเปตฺวาติ สนฺโตสํ อโกเปตฺวา ฯ ปโหนกนีหาเรเนวาติ อนฺตรวาสกาทีสุ ยํ กาตุกาโม, ตสฺส ปโหนกนิยาเมเนว ยถาลทฺธํ ถูลสุขุมาทิํ คเหตฺวา กรณํฯ

ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสวาติ ‘‘นิวาสนํ เจ นาภิมณฺฑลํ; ชาณุมณฺฑลํ, อิตรํ เจ คลวาฏมณฺฑลํ, ชาณุมณฺฑล’’นฺติ เอวํ ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ; ตํ ปน อตฺถโต ติณฺณํ จีวรานํ เหฏฺฐิมนฺเตน วุตฺตปริมาณเมว โหติฯ

อวิจาเรตฺวาติ น วิจาเรตฺวาฯ

กุสิพนฺธนกาเลติ มณฺฑลานิ โยเชตฺวา สิพฺพนกาเลฯ สตฺตวาเรติ สตฺตสิพฺพนวาเรฯ

กปฺปพินฺทุอปเทเสน กสฺสจิ วิการสฺส อกรณํ กปฺปสนฺโตโสฯ

สีตปฏิฆาตาทิ อตฺถาปตฺติโต สิชฺฌตีติ มุขฺยเมว จีวรปริโภเค ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา ‘‘ยาวเทว หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถ’’นฺติ (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.68; มหานิ. 162)ฯ

วฏฺฏติ , น ตาวตา สนฺโตโส กุปฺปติ สมฺภารานํ, ทกฺขิเณยฺยานญฺจ อลาภโตฯ

สารณียธมฺเม ฐตฺวาติ สีลวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สาธารณโต ปริโภเค ฐตฺวาฯ

‘‘อิตี’’ติอาทินา ปฐมสฺส อริยวํสสฺส ปํสุกูลิกงฺคเตจีวริกงฺคานํ, เตสญฺจ ตสฺส ปจฺจยตํ ทสฺเสนฺโต อิติ อิเม ธมฺมา อญฺญมญฺญสฺส สมุฏฺฐาปกา, อุปตฺถมฺภกา จาติ ทีเปติฯ เอส นโย อิโต ปรโตปิฯ

‘‘สนฺตุฏฺโฐ โหติ วณฺณวาที’’ติ เอตฺถ จตุกฺโกฏิกํ สมฺภวติ, ตตฺถ จตุตฺโถเยว ปกฺโข สตฺถารา วณฺณิโต โถมิโตติ มหาเถเรน ตถา เทสนา กตาฯ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร นาลโก (สุตฺตนิปาเต นาลกสุตฺเต วิตฺถาโร) เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณวาที เสยฺยถาปิ อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต (ปารา. 515, 527, 532, 537 วากฺยขนฺเธสุ วิตฺถาโร)ฯ เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติฯ เสยฺยถาปิ เถโร ลาฬุทายี (เถรคา. อฏฺฐ. 2.อุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา) เอโก สนฺตุฏฺโฐ เจว โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณวาที เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโปฯ

อเนสนนฺติ อยุตฺตํ เอสนํฯ เตนาห ‘‘อปฺปติรูป’’นฺติ, สาสเน ฐิตานํ น ปติรูปํ อสารุปฺปํ อโยคฺยํฯ โกหญฺญํ กโรนฺโตติ จีวรุปฺปาทนิมิตฺตํ ปเรสํ กุหนํ วิมฺหาปนํ กโรนฺโตฯ อุตฺตสตีติ ตณฺหาสนฺตาเสน อุปรูปริ ตสติฯ ปริตสตีติ ปริโต ตสติฯ ยถา สพฺเพ กายวจีปโยคา ตทตฺถา เอว ชายนฺติ, เอวํ สพฺพภาเคหิ ตสติฯ คธิตํ วุจฺจติ คทฺโธ, โส เจตฺถ อภิชฺฌาลกฺขโณ อธิปฺเปโตฯ คธิตํ เอตสฺส นตฺถีติ อคธิโตติ อาห ‘‘อคธิโต…เป.… โลภคิทฺโธ’’ติฯ มุจฺฉนฺติ ตณฺหาวเสน มุยฺหนํ, ตสฺส วา สมุสฺสยํ อธิคตํฯ อนาปนฺโน อนุปคโตฯ อโนตฺถโตติ อนชฺโฌตฺถโตฯ อปริโยนทฺโธติ ตณฺหาฉทเนน อจฺฉาทิโตฯ อาทีนวํ ปสฺสมาโนติ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, สมฺปรายิกญฺจ โทสํ ปสฺสนฺโตฯ คธิตปริโภคโต นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อิทมตฺถิกตา, ตํ ปชานาตีติ นิสฺสรณปญฺโญฯ เตนาห ‘‘ยาวเทว…เป.… ปชานนฺโต’’ติฯ

เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ อตฺตานํ เนว อุกฺกํเสติ น อุกฺขิปติ น อุกฺกฏฺฐโต ทหติฯ ‘‘อห’’นฺติอาทิ อุกฺกํสนาการทสฺสนํฯ น วมฺเภตีติ น หีฬยติ นิหีนโต น ทหติฯ ตสฺมิํ จีวรสนฺโตเสติ ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต วีสติวิเธ จีวรสนฺโตเส ฯ กามญฺเจตฺถ วุตฺตปฺปการสนฺโตสคฺคหเณน จีวรเหตุ อเนสนาปชฺชนาทิปิ คหิตเมว ตสฺมิํ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ จ อภาวโต, วณฺณวาทิตานตฺตุกฺกํสนา ปรวมฺภนานิ ปน คหิตานิ น โหนฺตีติ ‘‘วณฺณวาทิตาทีสุ วา’’ติ วิกปฺโป วุตฺโตฯ เอตฺถ จ ‘‘ทกฺโข’’ติอาทิ เยสํ ธมฺมานํ วเสนสฺส ยถาวุตฺตสนฺโตสาทิ อิชฺฌติ, ตํ ทสฺสนํฯ ตตฺถ ‘‘ทกฺโข’’ติ อิมินา เตสํ สมุฏฺฐาปนปญฺญํ ทสฺเสติ, ‘‘อนลโส’’ติ อิมินา ปคฺคณฺหนวีริยํ, ‘‘สมฺปชาโน’’ติ อิมินา ปาฏิหาริยปญฺญํ ‘‘ปฏิสฺสโต’’ติ อิมินา ตตฺถ อสมฺโมสวุตฺติํ ทสฺเสติฯ

ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพติ ปเภทโต ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพฯ ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ ปิณฺฑปาตสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ ปิณฺฑปาตสนฺโตโส ชานิตพฺโพติ ปิณฺฑปาเต สนฺโตโส ปเภทโต ชานิตพฺโพฯ อิธ เภสชฺชมฺปิ ปิณฺฑปาตคติกเมวฯ อาหริตพฺพโต หิ สปฺปิอาทีนมฺปิ คหณํ กตํฯ

ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ปิณฺฑปาตสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ เขตฺตํ วิย เขตฺตํฯ อุปฺปชฺชติ เอตฺถ, เอเตนาติ จ อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ สงฺฆโต วา หิ ภิกฺขุโน ปิณฺฑปาโต อุปฺปชฺชติ อุทฺเทสาทิวเสน วาฯ ตตฺถ สกลสฺส สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํฯ กติปเย ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา อุทฺเทเสน ทาตพฺพํ ภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํฯ นิมนฺเตตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ นิมนฺตนํฯ สลากทานวเสน ทาตพฺพํ ภตฺตํ สลากภตฺตํ ฯ เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกทิวสํ ทาตพฺพํ ภตฺตํ ปกฺขิกํฯ อุโปสเถ ทาตพฺพํ ภตฺตํ อุโปสถิกํฯ ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพํ ภตฺตํ ปาฏิปทิกํฯ อาคนฺตุกานํ ทาตพฺพํ ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํฯ ธุรเคเห เอว ฐเปตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ ธุรภตฺตํฯ กุฏิํ อุทฺทิสฺส ทาตพฺพํ ภตฺตํ กุฏิภตฺตํฯ คามวาสีอาทีหิ วาเรน ทาตพฺพํ ภตฺตํ วารภตฺตํฯ วิหารํ อุทฺทิสฺส ทาตพฺพํ ภตฺตํ วิหารภตฺตํฯ เสสานิ ปากฏาเนวฯ

วิตกฺเกติ ‘‘กตฺถ นุ โข อหํ อชฺช ปิณฺฑาย จริสฺสามี’’ติฯ

‘‘กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ เถเรน วุตฺเต ‘‘อสุกคาเม ภนฺเต’’ติ กามเมตํ ปฏิวจนทานํ , เยน ปน จิตฺเตน ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐายาติ วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺกิตกาลโต ปฏฺฐายฯ ‘‘ตโต ปรํ วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหตี’’ติ อิทํ ติณฺณมฺปิ อริยวํสิกานํ วเสน คเหตพฺพํ, น เอกจาริกสฺเสวฯ สพฺโพปิ หิ อริยวํสิโก เอกวารเมว วิตกฺเกตุํ ลภติ, น ตโต ปรํฯ ปริพาหิโรติ อริยวํสิกภาวโต พหิภูโตฯ สฺวายํ วิตกฺกสนฺโตโส กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน น กุปฺปติ, วิสุชฺฌติ จฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตพฺพ’’นฺติฯ

คเหตพฺพเมวาติ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโทฯ ยาปนมตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ปิณฺฑปาตปฏิคฺคหเณฯ อปฺปนฺติ อตฺตโน ยาปนปมาณโตปิ อปฺปํฯ คเหตพฺพํ ทายกสฺส จิตฺตาราธนตฺถํฯ ปมาเณเนวาติ อตฺตโน ยาปนปฺปมาเณเนว อปฺปํ คเหตพฺพํฯ ‘‘ปมาเณน คเหตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิคฺคหณสฺมิญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มกฺเขตีติ วิทฺธํเสติ อปเนติฯ วินิปาเตตีติ วินาเสติ อฏฺฐานวินิโยเคนฯ สาสนนฺติ สตฺถุ สาสนํ อนุสิฏฺฐิํฯ น กโรติ นปฺปฏิปชฺชติฯ

สปทานจาริโน วิย ทฺวารปฏิปาฏิยา จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโสติ อาห ‘‘ทฺวารปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพ’’นฺติฯ

หราเปตฺวาติ อธิกํ อปเนตฺวาฯ

อาหารเคธโต นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํฯ ชิฆจฺฉาย ปฏิวิโนทนตฺถํ กถา, กายสฺสฐิติอาทิปโยชนํ ปน อตฺถาปตฺติโต อาคตํ เอวาติ อาห ‘‘ชิฆจฺฉาย…เป.… สนฺโตโส นามา’’ติฯ

นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ ตทหุปีติ อธิปฺปาโยฯ อิตรตฺถา ปน สิกฺขาปเทเนว วาริตํฯ สารณียธมฺเม ฐิเตนาติ สีลวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สาธารณโภคิภาเว ฐิเตนฯ

เสนาสเนนาติ สยเนน, อาสเนน จฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ มญฺจาทิเก, วิหาราทิเก จ เสติ, ตํ เสนํฯ ยตฺถ ยตฺถ ปีฐาทิเก อาสติ, ตํ อาสนํฯ ตทุภยํ เอกโต กตฺวา ‘‘เสนาสน’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มญฺโจ’’ติอาทิฯ ตตฺถ มญฺโจ มสารกาทิ, ตถา ปีฐํฯ

มญฺจภิสิ, ปีฐภิสีติ ทุวิธา ภิสิฯ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโสฯ ‘‘ทีฆมุขปาสาโท’’ติ เกจิฯ อฑฺฒโยโคติ ทีฆปาสาโทฯ ‘‘เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสน’’นฺติ เกจิฯ ปาสาโทติ จตุรสฺสปาสาโทฯ ‘‘อายตจตุรสฺสปาสาโท’’ติ เกจิฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ คุหาติ เกวลา ปพฺพตคุหาฯ เลณํ ทฺวารพนฺธํฯ อฏฺโฏ พหลภิตฺติกํ เคหํ, ยสฺส โคปานสิโย อคฺคเหตฺวา อิฏฺฐกาหิ เอว ฉทนํ โหติฯ ‘‘อฏฺฏาลกากาเรน กริยตี’’ติปิ วทนฺติฯ มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกโณ ปติสฺสยวิเสโส ‘‘วฏฺฏากาเรน กตเสนาสน’’นฺติ เกจิฯ

ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สาทโก ภิกฺขุ ‘อชฺช กตฺถ วสิสฺสามี’ติ วิตกฺเกตี’’ติอาทินา ยถารหํ ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, ‘‘ตโต ปรํ วิตกฺเกนฺโต อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร’’ติ, ‘‘เสนาสนํ คเวสนฺเตนาปิ’กุหิํ ลภิสฺสามี’ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คนฺตพฺพ’’นฺติ จ เอวมาทิ สพฺพํ ปุริมนเยเนวฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ปจฺจยสนฺโตสํ ทสฺเสนฺเตน มหาเถเรน คิลานปจฺจยสนฺโตโส น คหิโตติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คิลานปจฺจโย ปน ปิณฺฑปาเต เอว ปวิฏฺโฐ’’ติ อาห, อาหริตพฺพตาสามญฺเญนาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ ตตฺถ ปิณฺฑปาเต วิย วิตกฺกสนฺโตสาทโยปิ ปนฺนรส สนฺโตสา อิจฺฉิตพฺพาติ? โนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ นนุ เจตฺถ ทฺวาทเสว ธุตงฺคานิ วินิโยคํ คตานิ, เอกํ ปน เนสชฺชิกงฺคํ น กตฺถจิ วินิยุตฺตนฺติ อาห ‘‘เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชตี’’ติฯ อยญฺจ อตฺโถ อฏฺฐกถารุฬฺโห เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ

‘‘ปถวิํ ปตฺถรมาโน วิยา’’ติอาทิ อริยวํสเทสนาย สุทุกฺกรภาวทสฺสนํ มหาวิสยตาย ตสฺสา เทสนายฯ ยสฺมา นยสหสฺสปฏิมณฺฑิตา โหติ อริยมคฺคาธิคมาย วิตฺถารโต ปวตฺติยมานา เทสนา ยถา ตํ จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ, อยญฺจ ภาวนารามอริยวํสกถา อริยมคฺคาธิคมาย วิตฺถารโต ปวตฺติยมานา เอวํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สหสฺสนยปฺปฏิมณฺฑิตํ…เป.… เทสนํ อารภี’’ติฯ

ปฏิปกฺขวิธมนโต อภิมุขภาเวน รมณํ อารมณํ อาราโมติ อาห ‘‘อภิรตีติ อตฺโถ’’ติฯ พฺยธิกรณานมฺปิ ปทานํ วเสน ภวติ พาหิรตฺถสมาโส ยถา ‘‘อุรสิโลโม, กณฺเฐกาโฬติ อาห ‘‘ปหาเน อาราโม อสฺสาติ ปหานาราโม’’ติฯ อารมิตพฺพฏฺเฐน วา อาราโม, ปหานํ อาราโม อสฺสาติ ปหานาราโมติ เอวเมตฺถ สมาสโยชนา เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปชหนฺโต รมตี’’ติ เอเตน ปหานารามสทฺทานํ กตฺตุสาธนตํ, กมฺมธารยสมาสญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาเวนฺโต รมตี’’ติ วุตฺตตฺตา ภาวนาราโมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

กามํ ‘‘เนสชฺชิกงฺคํ ภาวนารามอริยวํสํ ภชตี’’ติ วุตฺตํ ภาวนานุโยคสฺส อนุจฺฉวิกตฺตา, เนสชฺชิกงฺควเสน ปน เนสชฺชิกสฺส ภิกฺขุโน เอกจฺจาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติภาโวติ ตมฺปิ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘เตรสนฺนํ ธุตงฺคาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘วินยํ ปตฺวา ครุเก ฐาตพฺพ’’นฺติ อิจฺฉิตตฺตา สลฺเลขสฺส อปริจฺจชนวเสน ปฏิปตฺติ นาม วินเย ฐิตสฺเสวาติ อาห ‘‘เตรสนฺนํ…เป.… กถิตํ โหตี’’ติฯ กามํ สุตฺตาภิธมฺมปิฏเกสุปิ (ที. นิ. 1.7.194; วิภ. 508) ตตฺถ ตตฺถ สีลกถา อาคตา เอว, เยหิ ปน คุเณหิ สีลสฺส โวทานํ โหติ, เตสุ กถิเตสุ ยถา สีลกถาพาหุลฺลํ วินยปิฏกํ กถิตํ โหติ, เอวํ ภาวนากถาพาหุลฺลํ สุตฺตนฺตปิฏกํ, อภิธมฺมปิฏกญฺจ จตุตฺเถน อริยวํเสน กถิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ภาวนาราเมน อวเสสํ ปิฏกทฺวยํ กถิตํ โหตี’’ติฯ ‘‘โส เนกฺขมฺมํ ภาเวนฺโต รมตี’’ติ เนกฺขมฺมปทํ อาทิํ กตฺวา ตตฺถ เทสนาย ปวตฺตตฺตา, สพฺเพสมฺปิ วา สมถวิปสฺสนามคฺคธมฺมานํ ยถาสกํปฏิปกฺขโต นิกฺขมเนน เนกฺขมฺมสญฺญิตานํ ตตฺถ อาคตตฺตา โส ปาโฐ ‘‘เนกฺขมฺมปาฬี’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมปาฬิยา กเถตพฺโพ’’ติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมนฺติ ปวุจฺจเร’’ติ (อิติวุ. อฏฺฐ. 109)ฯ ทสุตฺตรสุตฺตนฺต ปริยาเยนาติ ทสุตฺตรสุตฺตนฺตธมฺเมน, ทสุตฺตรสุตฺตนฺเต (ที. นิ. 3.350) อาคตนเยนาติ วา อตฺโถฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

โสติ ชาคริยํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุฯ เนกฺขมฺมนฺติ กาเมหิ นิกฺขนฺตภาวโต เนกฺขมฺมสญฺญิตํ ปฐมชฺฌานูปจารํฯ

‘‘โส อภิชฺฌํ โลเก ปหายา’’ติอาทินา (วิภ. 508, 538) อาคตา ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคภาวนาติ อิธาธิปฺเปตา , ตสฺมา ‘‘อพฺยาปาท’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏีกายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ สอุปายาสานญฺหิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ, อฏฺฐารสนฺนํ มหาวิปสฺสนานํ, จตุนฺนํ อริยมคฺคานญฺจ วเสเนตฺถ เทสนา ปวตฺตาติฯ

‘‘เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมตี’’ติ จ น อิทํ ทสุตฺตรสุตฺเต อาคตนิยาเมน วุตฺตํ, ตตฺถ ปน ‘‘เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ, เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ’’ติ (ที. นิ. 3.351) จ เทสนา อาคตาฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อตฺถโต เภโท นตฺถิ, ตสฺมา ปฏิสมฺภิทามคฺเค เนกฺขมฺมปาฬิยํ (ปฏิ. ม. 1.24, 3.41) อาคตนีหาเรเนว ‘‘เอกํ ธมฺมํ ภาเวนฺโต รมติ, เอกํ ธมฺมํ ปชหนฺโต รมตี’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย เสสวาเรสุปิฯ ยสฺมา จายํ อริยวํสเทสนา นาม สตฺถุ ปญฺญตฺตาว สตฺถารา หิ เทสิตํ เทสนํ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร สงฺคายนวเสน อิธาเนสิ , ตสฺมา มหาอริยวํสสุตฺเต สตฺถุเทสนานีหาเรน นิคมนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภาวนาราโม โหตี’’ติ อาหฯ เอเสว นโย อิโต ปเรสุ สติปฏฺฐานปริยายอภิธมฺมนิทฺเทสปริยาเยสุปิฯ กามญฺเจตฺถ กายานุปสฺสนาวเสเนว สงฺขิปิตฺวา โยชนา กตา, เอกวีสติยา ปน ฐานานํ วเสน วิตฺถารโต โยชนา เวทิตพฺพาฯ ‘‘อนิจฺจโต’’ (วิสุทฺธิ. ฏี. 2.698) ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

[310] สํวราทีนํ สาธนวเสน ปทหติ เอตฺถ, เอเตหีติ จ ปธานานิฯ อุตฺตมวีริยานีติ เสฏฺฐวีริยานิ วิสิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส สาธนโตฯ สํวรนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยนฺติ ยถา อภิชฺฌาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ สติยา อุปฏฺฐาปเน จกฺขาทีนํ ปิทหเน อนลสสฺส อุปฺปนฺนวีริยํฯ ปชหนฺตสฺสาติ วิโนเทนฺตสฺสฯ อุปฺปนฺนวีริยนฺติ ตสฺเสว ปชหนสฺส สาธนวเสน ปวตฺตวีริยํฯ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนวีริยนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สมาธินิมิตฺตนฺติ สมาธิ เอวฯ ปุริมุปฺปนฺนสมาธิ หิ ปรโต อุปฺปชฺชนกสมาธิปวิเวกสฺส การณํ โหตีติ ‘‘สมาธินิมิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

อุปธิวิเวกตฺตาติ ขนฺธูปธิอาทิอุปธีหิ วิวิตฺตตฺตา วินิสฺสฏตฺตาฯ ตํ อาคมฺมาติ ตํ นิพฺพานํ มคฺเคน อธิคมเหตุฯ

ราคาทโย วิรชฺชนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วิราโคฯ เอวํ นิโรโธปิ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา อิธ โพชฺฌงฺคา มิสฺสกวเสน อิจฺฉิตา, ตสฺมา ‘‘อารมฺมณวเสน อธิคนฺตพฺพวเสน วา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อธิคนฺตพฺพวเสนาติ ตํนินฺนตาวเสนฯ โวสฺสคฺคปริณามินฺติ โวสฺสชฺชนวเสน ปริณามิตํ ปริจฺจชนวเสน เจว ปกฺขนฺทนวเสน จ ปริณมนสีลํฯ เตนาห ‘‘ทฺเว โวสฺสคฺคา’’ติอาทิฯ ขนฺธานํ ปริจฺจชนํ นาม ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหานวเสนาติ เยนากาเรน วิปสฺสนา กิเลเส ปชหติ, เตเนวากาเรน ตํนิมิตฺตเก, ขนฺเธ จ ‘‘ปชหตี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘วิปสฺสนา…เป.… ปริจฺจชตี’’ติฯ ยสฺมา วิปสฺสนา วุฏฺฐานคามินิภาวํ ปาปุณนฺตี นินฺนโปณปพฺภารภาเวน เอกํสโต นิพฺพานํ ‘‘ปกฺขนฺทตี’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, มคฺโค จ สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส, ขนฺเธ จ ปริจฺจชติ, ตสฺมา ยถากฺกมํ วิปสฺสนามคฺคานํ วเสน ปกฺขนฺทนปริจฺจาคโวสฺสคฺคาปิ เวทิตพฺพาฯ โวสฺสคฺคตฺถายาติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถาย เจว ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถาย จฯ ปริณมตีติ ปริปจฺจติฯ ตํ ปริณมนํ วุฏฺฐานคามินิภาวปฺปตฺติยา เจว อริยมคฺคภาวปฺปตฺติยา จ อิจฺฉิตนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสนาภาวญฺเจว มคฺคภาวญฺจ ปาปุณาตี’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ เสสสมฺโพชฺฌงฺคโกฏฺฐาเสสุฯ

ภทฺทกนฺติ อภทฺทกานํ นีวรณาทิปาปธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน ราควิธมเนน เอกนฺตหิตตฺตา, ทุลฺลภตฺตา จ ภทฺทกํ สุนฺทรํฯ น หิ อญฺญํ สมาธินิมิตฺตํ เอวํทุลฺลภํ, ราคสฺส จ อุชุวิปจฺจนีกภูตํ อตฺถิฯ อนุรกฺขตีติ เอตฺถ อนุรกฺขนา นาม อธิคตสมาธิโต ยถา น ปริหานิ โหติ, เอวํ ปฏิปตฺติ, สา ปน ตปฺปฏิปกฺขวิธมเนนาติ อาห ‘‘สมาธี’’ติอาทิฯ อฏฺฐิกสญฺญาทิกาติ อฏฺฐิกชฺฌานาทิกาฯ สญฺญาสีเสน หิ ฌานํ วทติฯ

เอกปฏิเวธวเสน จตุสจฺจธมฺเม ญาณนฺติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอกาภิสมยวเสน ปวตฺตญาณํ, มคฺคญาณนฺติ อตฺโถฯ จตุสจฺจนฺโตคธตฺตา จตุสจฺจพฺภนฺตเร นิโรธธมฺเม นิพฺพาเน ญาณํ, เตน ผลญาณํ วทติฯ

ยสฺมา มคฺคานนฺตรสฺส ผลสฺส มคฺคานุคุณา ปวตฺติ, ยโต ตํสมุทยปกฺขิเยสุ ธมฺเมสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน ปวตฺตติ, ตสฺมา นิโรธสจฺเจปิ โย มคฺคสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมโย, ตทนุคุณา ปวตฺตีติ ผลญาณสฺเสว ธมฺเม ญาณตา วุตฺตา, น ยสฺส กสฺสจิ นิพฺพานารมฺมณสฺส ญาณสฺส ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ มคฺคปญฺญา ตาว จตุสจฺจธมฺมสฺส ปฏิวิชฺฌนโต ธมฺเมญาณํ นาม โหตุ, ผลปญฺญา ปน กถนฺติ โจทนา โสธิตา โหติ นิโรธธมฺมํ อารพฺภ ปวตฺตนโตฯ ทุวิธาปิ หิ ปญฺญา อปรปฺปจฺจยตาย อตฺตปจฺจกฺขโต อริยสจฺจธมฺเม กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ ปวตฺตตฺตา ‘‘ธมฺเมญาณ’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ อริยสจฺเจสุ หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท เตสํ อวิปรีตสภาวตฺตา, สงฺขตปฺปวโร วา อริยมคฺโค, ตสฺส จ ผลธมฺโมฯ ตตฺถ ปญฺญา ตํสหคตา ธมฺเมญาณํฯ

อนฺวเยญาณนฺติ อนุคมนญาณํฯ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ มคฺคญาเณน ปจฺจกฺขโต ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ยถา อิทานีติ ยถา เอตรหิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เอวํ อตีเตปิ อนาคเตปิ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจเมวาติ จ สริกฺขฏฺเฐน วุตฺตํฯ เอส นโย สมุทยสจฺเจ, มคฺคสจฺเจ จฯ อยเมวาติ อวธารเณฯ นิโรธสจฺเจ ปน สริกฺขฏฺโฐ นตฺถิ ตสฺส นิจฺจตฺตา, เอกสภาวตฺตา จฯ เอวํ ตสฺส ญาณสฺส อนุคติยํ ญาณนฺติ ตสฺส ธมฺเมญาณสฺส ‘‘เอวํ อตีเตปี’’ติอาทินา อนุคติยํ อนุคมเน อนฺวเย ญาณํฯ อิทํ อนฺวเย ญาณนฺติ โยชนาฯ ‘‘เตนาหา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวติฯ โสติ ธมฺมญาณํ ปตฺวา ฐิโต ภิกฺขุฯ อิมินา ธมฺเมนาติ ธมฺมโคจรตฺตา โคจรโวหาเรน ‘‘ธมฺโม’’ติ วุตฺเตนมคฺคญาเณน, อุปโยคตฺเถ วา กรณวจนํ, อิมินา ธมฺเมน ญาเตนาติ อิมํ จตุสจฺจธมฺมํ ญาเณน ชานิตฺวา ฐิเตน มคฺคญาเณนาติ อตฺโถฯ ทิฏฺเฐนาติ ทสฺสเนน สจฺจธมฺมํ ปสฺสิตฺวา ฐิเตนฯ ปตฺเตนาติ สจฺจานํ ปตฺวา ฐิเตนฯ วิทิเตนาติ สจฺจานิ วิทิตฺวา ฐิเตนฯ ปริโยคาฬฺเหนาติ จตุสจฺจธมฺมํ ปริโยคาเหตฺวา ฐิเตนาติ เอวํ ตาเวตฺถ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. 796) อตฺโถ วุตฺโตฯ ทุวิธมฺปิ ปน มคฺคผลญาณํ ธมฺเมญาณํฯ ปจฺจเวกฺขณาย จ มูลํ, การณญฺจ นยนยนสฺสาติ ทุวิเธนาปิ เตน ธมฺเมนาติ น น ยุชฺชติฯ ตถา จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาตตฺตา, มคฺคผลสงฺขาตสฺส วา ธมฺมสฺส สจฺจปฏิเวธสมฺปโยคํ คตตฺตา นยนยนํ โหตีติ เตน อิมินา ธมฺเมน ญาณวิสยภาเวน, ญาณสมฺปโยเคน วา ญาเตนาติ จ อตฺโถ น น ยุชฺชตีติฯ

อตีตานาคเต นยํ เนตีติ อตีเต, อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติฯ อิทํ ปน น มคฺคญาณสฺส กิจฺจํ, ปจฺจเวกฺขณญาณกิจฺจํ, สตฺถารา ปน มคฺคญาณํ อตีตานาคเต นยนยนสทิสํ กตํ มคฺคมูลกตฺตาฯ ภาวิตมคฺคสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณา นาม โหติฯ นยิทํ อญฺญํ ญาณุปฺปาทนํ นยนยนํ, ญาณสฺเสว ปน ปวตฺติวิเสโสติฯ

ปเรสํ เจตโส ปริโต อยนํ ปริจฺฉินฺทนํ ปริโย, ตสฺมิํ ปริเยฯ เตนาห ‘‘ปเรสํ จิตฺตปริจฺเฉเท’’ติฯ อวเสสํ สมฺมุติมฺหิญาณํ นาม ‘‘ญาณ’’นฺติ สมฺมตตฺตาฯ วจนตฺถโต ปน สมฺมุติมฺหิ ญาณนฺติ สมฺมุติมฺหิญาณํฯ ธมฺเมญาณาทีนํ วิย หิ สาติสยสฺส ปฏิเวธกิจฺจสฺส อภาวา วิสโยภาสนสงฺขาตชานนสามญฺเญน ‘‘ญาณ’’นฺติ สมฺมเตสุ อนฺโตคธนฺติ อตฺโถฯ สมฺมุติวเสน วา ปวตฺตํ สมฺมุติมฺหิญาณํ สมฺมุติทฺวาเรน อตฺถสฺส คหณโตฯ อวเสสํ วา อิตรญาณตฺตยวิสภาคํ ญาณํ ตพฺพิสภาคสามญฺเญน สมฺมุติมฺหิญาณมฺหิ ปวิฏฺฐตฺตา สมฺมุติมฺหิญาณํ นาม โหตีติฯ

กามํ โสตาปตฺติมคฺคญาณาทีนิ ทุกฺขญาณาทีนิเยว, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ปเนวมาห ‘‘อรหตฺตํ ปาเปตฺวา’’ติฯ วฏฺฏโต นิคฺคจฺฉติ เอเตนาติ นิคฺคมนํ, จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ ปวตฺติปวตฺติเหตุภาวโตฯ อิตรานิ ปน ทฺเว วิวฏฺฏํ นิวตฺตินิวตฺติเหตุภาวโตฯ อภินิเวโสติ วิปสฺสนาภินิเวโส โหติ โลกิยสฺส ญาณสฺส วิสภาคูปคมนโตฯ โน วิวฏฺเฏติ วิวฏฺเฏ อภินิเวโส โน โหติ อวิสยภาวโตฯ ปริยตฺตีติ กมฺมฏฺฐานตนฺติฯ อุคฺคเหตฺวาติ วาจุคฺคตํ กตฺวาฯ อุคฺคเหตฺวาติ วา ปาฬิโต, อตฺถโต จ ยถารหํ สวนธารณปริปุจฺฉนมนสานุเปกฺขนาทิวเสน จิตฺเตน อุทฺธํ อุทฺธํ คณฺหิตฺวาฯ กมฺมํ กโรตีติ นามรูปปริคฺคหาทิกฺกเมน โยคกมฺมํ กโรติฯ

ยทิ ปุริเมสุ ทฺวีสุ เอว วิปสฺสนาภินิเวโส, เตสุ เอว อุคฺคหาทิ, กถมิทํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ชาตนฺติ อาห ‘‘ทฺวีสู’’ติอาทิฯ กามํ ปจฺฉิมานิปิ ทฺเว สจฺจานิ อภิญฺเญยฺยานิ, ปริญฺเญยฺยตา ปน ตตฺถ นตฺถีติ น วิปสฺสนาพฺยาปาโรฯ เกวลํ ปน อนุสฺสวมตฺเต ฐตฺวา อจฺจนฺตปณีตภาวโต อิฏฺฐํ, อาตปฺปกนิรามิสปีติสญฺชนนโต กนฺตํ, อุปรูปริ อภิรุจิชนเนน มนสฺส วฑฺฒนโต มนาปนฺติ มนสิการํ ปวตฺเตติฯ เตนาห ‘‘นิโรธสจฺจํ นามา’’ติอาทิฯ

ทฺวีสุ สจฺเจสูติ ทฺวีสุ สจฺเจสุ วิสยภูเตสุ , ตานิ จ อุทฺทิสฺส อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปวตฺตมาโน หิ มคฺโค เต อุทฺทิสฺส ปวตฺโต นาม โหตีติฯ ตีณิ ทุกฺขสมุทยมคฺคสจฺจานิฯ กิจฺจวเสนาติ อสมฺมุยฺหนวเสนฯ เอกนฺติ นิโรธสจฺจํฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสนปิ อสมฺมุยฺหนกิจฺจวเสนปิ ตตฺถ ปฏิเวโธ ลพฺภเตวฯ ทฺเว สจฺจานีติ ทุกฺขสมุทยสจฺจานิฯ ทุทฺทสตฺตาติ ทฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ โอฬาริกา หิ ทุกฺขสมุทยา, ติรจฺฉานคตานมฺปิ ทุกฺขํ, อาหาราทีสุ จ อภิลาโส ปากโฏฯ ปีฬนาทิอายูหนาทิวเสนปิ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อิทํ อสฺส การณ’’นฺติ ยาถาวโต ญาเณน โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตานิ คมฺภีรานิฯ ทฺเวติ นิโรธมคฺคสจฺจานิฯ ตานิ สณฺหสุขุมภาวโต สภาเวเนว คมฺภีรตาย ยาถาวโต ญาเณน ทุโรคาหตฺตา ‘‘ทุทฺทสานี’’ติฯ

โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา

[311] โสโต นาม อริยโสโต ปุริมปทโลเปน, ตสฺส อาทิโต สพฺพปฐมํ ปชฺชนํ โสตาปตฺติ, ปฐมมคฺคปฏิลาโภฯ ตสฺส องฺคานิ อธิคมูปายภูตานิ การณานิ โสตาปตฺติยงฺคานิฯ เตนาห ‘‘โสตา…เป.… อตฺโถ’’ติฯ สนฺตกายกมฺมาทิตาย สนฺตธมฺมสมนฺนาคมโต, สนฺตธมฺมปเวทนโต จ สนฺโต ปุริสาติ สปฺปุริสาฯ ตตฺถ เยสํ วเสน จตุสจฺจสมฺปฏิเวธาวหํ สทฺธมฺมสฺสวนํ ลพฺภติ, เต เอว ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสาน’’นฺติ อาห ฯ สนฺโต สตํ วา ธมฺโมติ สทฺธมฺโมฯ โส หิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน อปายทุกฺเข, สํสารทุกฺเข จ อปตนฺเต ธาเรตีติ เอวมาทิ คุณาติสยโยควเสน สนฺโต สํวิชฺชมาโน, ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา ธมฺโม, สตํ วา อริยานํ ธมฺโม, เตสํ วา ตพฺภาวสาธโก ธมฺโมติ สทฺธมฺโม, ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 5.73) วุตฺตา ปริยตฺติฯ สา ปน มหาวิสยตาย น สพฺพา สพฺพสฺส วิเสสาวหาติ ตสฺส ตสฺส อนุจฺฉวิกเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สปฺปายสฺส เตปิฏกธมฺมสฺส สวน’’นฺติฯ โยนิโสมนสิกาโร เหฏฺฐา วุตฺโต เอวฯ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยาติ วิปสฺสนานุโยคสฺสฯ